Kiedy choruje nam bliska osoba i jej stan jest terminalny, wówczas świat zmienia się dla wszystkich członków rodziny. Jako dorośli mimo wszystko lepiej to znosimy. Patrząc na swoje dzieci możemy odnieść czasem mylne wrażenie, że one są niczego nieświadome i lepiej z nimi nie rozmawiać o chorobie ani o śmierci. Trzeba wiedzieć, jak radzić sobie z emocjami dziecka w żałobie? Proponuję kilka wskazówek.
Rozumienie śmierci na różnych etapach rozwoju dziecka
Od 0-3 roku życia
W zależności od wieku, dzieci mają różne zrozumienie i podejście do kwestii śmierci. Jeżeli dziecko straci bliską mu osobę do 3 roku życia, wówczas charakterystycznym zachowaniem będzie płacz, ale nie z powodu straty, a z powodu porzucenia. Dziecko nie rozumie dlaczego inne osoby płaczą, dla nich to niezrozumiała sytuacja. Stąd mogą się dopytywać : Dlaczego płaczesz? I nie wynika to z niechęci do przezywania żałoby a z nieumiejętności zrozumienia pojęcia śmierci. Dziecko płacze, bo fizycznie nie ma tej osoby mu bliskiej, patrz – mamy czy taty, kogoś, kto opiekował i zajmowała się nim. Czuje się porzucone i stąd płacz.
Od 3-5 lat
Dzieci w wieku 3-5 lat mają taką pewność, że wszystko można naprawić. Charakteryzuje je myślenie życzeniowe: Chcę i już! Mama ma wyzdrowieć. Babcia ma się obudzić. Mają wrażenie, że mogą kogoś uleczyć i ożywić. Stąd częste pytania: A kiedy babcia się obudzi? Kiedy mama będzie zdrowa i pójdziemy do piaskownicy? A gdzie jest babcia? Kiedy przyjdzie? A jak będę grzeczna, to mama się obudzi? Wydaje im się, że jak będą się starały, to wszystko wróci do normy sprzed choroby czy śmierci.
Od 6-8 lat
To ciekawy moment na obserwację dziecka. Pojawia się ciekawość śmierci. Często ją personifikują, czyli wyobrażają sobie ją jako istotę, tym bardziej, że w bajkach i na ilustracjach wygląda jak kościotrup w czarnej pelerynie i z kosą w ręku. Staje się istotą. Poza tym sami dorośli używają słów: Przyszła po nią śmierć. Odeszła. Zabrała ja śmierć. W ten sposób utwierdzają się w wyobrażeniu postaci śmierci. Co ciekawe nie czują lęku przed nieboszczykiem. Wręcz są ciekawe. Chcą dotknąć, zobaczyć, zadają pytania. I pamiętajcie, że w sytuacji, gdy dzieci zadają pytania należy ich udzielić. Dziecko pytając jest gotowe na odpowiedź. Oczywiście stosowną do jego wieku. W związku z tym, że nie potrafią kulturowo i religijnie ogarnąć śmierci, zadają pytania dotyczące tego, co dzieje się z bliskimi po śmierci.
Na pytanie: Dlaczego tatuś umarł?
Odpowiedzieć można:
– Miał wypadek. Uderzył w jego auto inny samochód i bardzo go poturbował. Jego ciało nie dało sobie rady z tymi obrażeniami.
– Miał ciężką chorobę, która go bardzo osłabiła i nie potrafił sobie z nią poradzić.
– Umarł, bo ciężko chorował i bardzo cierpiał. Śmierć przyniosła mu ulgę
Zwróćcie uwagę na ostatnie zdanie. Ja także użyłam personifikacji śmierci.
Na pytanie: Co się teraz stanie z babcią?
Odpowiedzieć można:
– Jej ciało zostanie pochowane do grobu, ale wierzę, że jej dusza (nie duch, bo dziecko może się wystraszyć) będzie teraz blisko nas; odpocznie w niebie; będzie wolna…
Od 9-12 roku życia
To jest ten czas, gdy dzieci rozumieją już czym jest śmierć, że jest ostatecznością. Dostrzegają także, że nie umierają jedynie starsi ludzie, ale też i osoby młode. Mają w sobie więcej dorosłych reakcji na wieść o śmierci. Pojawia się smutek, refleksja, łzy, wycofanie.
Nastolatkowie
Młodzież wie, że śmierć jest ostatecznością. Nie mają problemu z nazywaniem tego co się dzieje wokół nich. W związku z wewnętrznymi przemianami okresu dojrzewania mogą różnie reagować, co czasem spotyka się z dezaprobatą dorosłych, ale o tym za chwilę. Mają także tendencję do poszukiwania informacji na temat śmierci w Internecie, odnosząc się do religii i filozofii.
Charakterystyczne reakcje dzieci i młodzieży w czasie żałoby
Nie ma identycznych reakcji na stratę bliskiej osoby. Często długi czas choroby sprawia, że dzieci oswajają się z nadejściem śmierci i ich reakcja jest spokojniejsza. Im dziecko jest młodsze, to często poczucie straty będzie przepracowywało na każdym nowym etapie rozwoju. Nawet jako osoba dorosła, często będzie powracać do tego momentu straty. Wiążę się to z emocjami, które są trudne do udźwignięcia przez dorosłych, a co dopiero przez dziecko, które ich jeszcze nie rozumie, chociaż przeżywa. Z czym może wam się przyjść zmierzyć, w reakcjach dziecka:
- Dolegliwości fizyczne: bóle głowy; zaburzenia snu – bezsenność, koszmary nocne, trudność z zasypianiem, które powodują większe zmęczenie u dziecka, jego ospałość, powolność w reakcji. Bóle brzucha – na przemian kompulsywne jedzenie lub brak apetytu. Zaspokojenie stresu słodyczami i innymi przekąskami. Monotonne jedzenie. Nocne moczenie. Uskarżanie się na ból, którego wcześniej nie było: czy to pleców, ręki, nogi lub innej części ciała.
- Dolegliwości psychiczne: strach przed pozostaniem samym w domu, zależność – potrzeba bycia blisko drugiej osoby, wyłącznie z potrzebą wspólnego spania w nocy. Reagowanie krzykiem, płaczem, agresją bez wyraźnego powodu. Lęk przed powrotem do przedszkola czy szkoły. Zachowania niepożądane w szkole czy w przedszkolu, zachowania ryzykowne – igranie ze śmiercią, drobne kradzieże. Wzmożona wrażliwość emocjonalna – częsty płacz na filmach, reklamach, ogarniający smutek na widok innej rodziny, zachowania lękowe, unikowe – wycofywanie się z relacji. Zamrożenie – samotne siedzenie w pokoju, nie komunikowanie się z innymi, niechęć do wspólnego spędzania czasu. Myśli samobójcze – częste powracanie do rozmów o śmierci, szukanie informacji w Internecie. Poczucie winy, że mogło lepiej się postarać, coś zrobić, że to przez nie umarła bliska mu osoba. Lęk przed śmiercią dorosłego, który pozostał z nim w relacji – nadmierna opiekuńczość, złość wobec osoby, która nie dba o siebie, wyolbrzymianie dolegliwości.
Czy blog Ci się podoba, a treści są dla Ciebie wartościowe? Możesz dobrowolnie wesprzeć moją działalność!
Jak reagować i radzić sobie z emocjami dziecka w żałobie?
To bardzo trudny moment dla całej rodziny. Jednak będąc dorosłym to na nas spada odpowiedzialność za otoczenie opieką dziecka. Jeżeli sami jesteśmy w szoku i mamy trudności z zabezpieczeniem sobie opieki, wówczas można poprosić bliską osobę, by na krótki czas przeprowadziła się do was lub częściej przebywała z wami w domu. Absolutnie nie zaleca się, by dziecko „oddać” pod opiekę babci czy cioci do czasu, aż sami się nie pozbieramy, ponieważ dla dziecka to będzie drugie porzucenie i jego emocje wybuchną z podwójną siłą. Moment śmierci bliskiej osoby trzeba przeżyć wspólnie i razem ułożyć na nowo swoje życie.
Pierwsza rozmowa
Kiedy dziecko doznaje straty któregoś z rodzica lub rodzeństwa, to wiadomość o tym ma usłyszeć od rodzica żyjącego, bez obecności znajomych. To bardzo intymne przeżycie. Obecność innych osób może zamrozić wyrażanie emocji. Rozmowa o odejściu ma być spokojna i rzeczowa. Dobrze przygotować się do niej, by ważyć słowa, gdyż na długo utkwią w pamięci dziecka. Usiądźcie razem, powiedz, co się wydarzyło i bądź uważny na reakcję dziecka. Może będzie potrzebowało przytulenia, zacznie płakać, rzuci się na podłogę, nie uwierzy w nasze słowa. Mów spokojnym głosem i okaż swoje emocje – płacz, jeśli tego potrzebujesz. Nauczysz dziecko, że płacz jest naturalną emocją na wieść o śmierci. Pamiętaj także, żeby nie zwlekać z informacją o tym. Dziecko wyczuwa, że coś się dzieje, nie rozumie, ale zaczyna interpretować to na swój sposób. Często jest on błędny. Im dłużej trwać będzie w niewiedzy, tym trudniej mu będzie zrezygnować z własnej interpretacji.
Pożegnanie i planowanie pogrzebu
To w sumie niespotykane w naszej kulturze, ale dobrze jest zaprosić dziecko do przygotowań. W Polsce dosyć szybko trwają przygotowania, co sprawia, że gdzieś ten moment pożegnania ucieka nam. Dziecko może wspólnie z nami wybrać trumnę, kwiaty, ulubiony strój, salę na stypę, muzykę. Może także przygotować krótkie pożegnacie, rysunek czy laurkę. Wybrać drobne przedmioty, które były bliskie osobie zmarłej, by włożyć je do trumny. Dobra praktyka jest przygotowanie dziecka do tego jak wyglądać będzie ceremonia pożegnania, gdzie będą siedzieć, jak mogą zachowywać się inni ludzie, czym są kondolencje. Można także wyrazić zgodę na nieobecność dziecka na ceremonii pogrzebu, jeśli sobie tego nie życzy. Często dzieci przez jakiś czas nie chcą nawet chodzić na cmentarz i należy to uszanować. To co możesz zrobić, to poinformować, że idziesz na cmentarz i czy ma ochotę z tobą się wybrać. Jeżeli odpowie, że nie, to uszanujcie to. Czasem dzieci lub młodzież chcą pozostawić w pamięci wspomnienia o żywym bliskim.
Przestrzeń na emocje
Jak radzić sobie z emocjami dziecka w żałobie? Dziecko może być przytłoczone widokiem płaczących rodziców, rodzeństwa, dziadków czy znajomych. Włącza się w nim strach, ponieważ dla niego dorosły to synonim siły, a tu nagle okazują się bezradni. Warto o tym wiedzieć i prowadzić rozmowy, że nawet silni ludzie mają chwile słabości i płacz jest oczyszczający ze smutku i żalu po stracie. Natomiast potrzebują także informację, że mimo, iż przeżywają smutek z powodu straty bliskiej mu osoby, to nadal są w stanie zaopiekować się nim jako dzieckiem. Jeżeli jednak nie dajecie sobie z tym rady, to dobrze jest poprosić bliską wam osobę o wsparcie w zabezpieczeniu tej potrzeby u dziecka. Może babcia przyjeżdżać i wspólnie spędzać czas z wami, bądź sąsiadka przychodzić na kawę z własnym dzieckiem, siostra na chwilę zamieszkać z wami i pomóc w ogarnięciu rzeczywistości. Nie na długo, byście się nie uzależnili od obecności innych osób. Teraz nastąpi czas budowania waszej rodziny na nowo i to potrzebujecie zrobić razem, bez osób trzecich. Także korzystajcie ze wsparcia, ale nie dłużej niż 2-3 tygodnie.
Budowanie nowej codzienności
Rutyna to najważniejsze w tym czasie antidotum. Daje ona poczucie bezpieczeństwa. Mimo zabiegania związanego z przygotowaniem pogrzebu, załatwianiem spraw urzędowych, warto pamiętać, że szybciej wrócicie do równowagi jeśli utrzymacie rutynę dnia codziennego. Pamiętajcie o wspólnych posiłkach, spacerach i rozmowach, wieczornym czytaniu, oglądaniu filmów. Sprzątaniu, praniu, czy dbaniu o zwierzaka. A co do niego, to jeśli nie macie zwierzęcia w domu, to nie przynoście go zaraz po śmierci bliskiej osoby. On nie zastąpi bliskiej osoby. Oczywiście może się pojawić, gdy przejdziecie przez pierwsze trzy etapy żałoby. Tutaj odsyłam cię tu do wpisu „Etapy żałoby” i powiązanego z nim nagrania na YouTube o tym samym tytule.
Pamiątki
Nie chowajcie przedmiotów po zmarłym tuż po pogrzebie. Powoli oswajajcie się z myślą, że już więcej swoich przedmiotów nie użyje. Niech to będzie stopniowy proces. Może dziecko będzie chciało spać wtulone w piżamę mamy, którą można spryskać jej perfumami. Co jakiś czas warto zapytać i zachęcić dzieci do przygotowania pożegnania z rzeczami osoby im bliskiej. Warto wtedy wspólnie poskładać rzeczy, zdecydować co z nimi zrobicie? Czy oddacie do jakiś ośrodków, czy komuś potrzebującemu? Pozwólcie, by każdy wybrał sobie z rzeczy osoby nieżyjącej jakiś drobiazg, który będzie im on przypominał. Można przygotować pamiątkowe pudło, które zostawicie na strychu lub w szafce. Będą tam rzeczy, z których skorzystają dzieci, gdy dorosną. Przygotujcie pamiątkowy album, wiersze, listy.
Patrzcie na teraźniejszość i w przyszłość
Nie da się powrócić do przeszłości. Śmierć jest nieodwracalna i nie ma co rozpamiętywać, „co by było gdyby?”. To na co macie wpływ, to teraźniejszość i na niej należy się skupić. Nie biczujcie się mentalnie i wprowadzajcie uśmiech a nawet drobne żarty. Wy najlepiej znaliście osobę nieżyjącą i na pewno nie byłoby to jej intencją, byście pogrążali się w smutku.
Bądźcie przykładem
Dzieci uczą się przez modelowanie. Jeżeli będziecie dbać o siebie, odpowiednio odżywiać, poświęcać czas na sen i podstawowe potrzeby, to dziecku łatwiej będzie to zamodelować. Jeżeli osiądziesz w fotelu, będziesz nieogolony, w piżamie, przestaniesz dbać o dom, to dziecko zacznie się tak samo zachowywać. To co zasiejesz, to przyjdzie ci zebrać w postaci zachowania się dziecka. Pamiętaj też, że nie do końca dobrym pomysłem jest wysłanie dziecka do psychologa na samy początku żałoby. Pozwól mu poradzić się z tym faktem samodzielnie. Dzięki temu będzie miało poczucie sprawstwa. Jeżeli jednak jego zachowanie będzie budziło twój niepokój, wówczas dobrze byłoby, byście razem poszli na terapię, gdyż bardzo często, to niestety my dorośli zaburzamy swoim zachowaniem proces wychodzenia z żałoby.
Warto przeczytać
Moi Drodzy. Jeżeli zaciekawiło was, to co mówię, to ogromnie polecam do uzupełnienia swojej wiedzy literaturę, z której sama korzystam. Bardzo przydatna do dzisiejszego wpisu jest książka „Oskar i pani Róża”, autorstwa Érica-Emmanuela Schmitt. To piękna książka pokazująca jak dziecko godzi się z własną śmiercią i przygotowuje do niej swoich rodziców. Kolejna książką poruszająca tematykę śmierci to „Tam, gdzie spadają Anioły” Doroty Terakowskiej. To historia Ewy, którą opuścił Anioł Stróż i bez jego opieki zaczyna ciężko chorować. I ostatnia, która fantastycznie sprawdzi się dla dzieci młodszych to „Gęś, śmierć i tulipan” Erlbrucha Wolfa. To wręcz obowiązkowa lektura dla najmłodszych. Jest pięknym wprowadzeniem do dyskusji o śmierci. Niestety książka jest trudno dostępna. Trzeba wykazać się zmysłem poszukiwacza. Polecam zacząć poszukiwania od strony https://lubimyczytac.pl/ksiazka/65208/ges-smierc-i-tulipan. Jeśli ktokolwiek z Was znajdzie ją w księgarni internetowej pozostawcie proszę link w komentarzach.
Zachęcam do ich kupna przez mój link afiliacyjny. Dzięki temu zachęcacie mnie do stałego poszerzania mojej biblioteki o ciekawe księgozbiory, z którymi chętnie się z wami dzielę.
Zainteresowany książką? Sprawdź, gdzie kupisz ją w korzystnej cenie. Kupując przez linki poniżej wspierasz rozwój bloga. Dziękuję!
Zachęcam do subskrypcji mojego kanału na Youtube:
Zapraszam również do obejrzenia krótkiego filmu podsumowującego temat:
A dla zabieganych wpis blogowy czytany przez autorkę 🎙️:
Przeczytałeś już:
